Wyzwania klimatyczne w działaniach po powodzi we wrześniu 2024 roku – komunikat komitetu PAN

Powódź we wrześniu 2024 przyniosła wiele zniszczeń i pokazała słabości zabezpieczenia przeciwpowodziowego w Polsce. W związku z globalnym ociepleniem należy spodziewać się, że zagrożenie silnymi ulewami będzie w kolejnych latach rosnąć. Jak ograniczyć związane z nimi ryzyko? Prezentujemy najnowszy komunikat opublikowany przez Komitet Problemowy ds. Kryzysu Klimatycznego przy Prezydium PAN (za Polską Akademią Nauk). Ilustracje redakcji.

Warszawa, 7 października 2024

Komunikat 06/2024
Komitetu Problemowego ds. Kryzysu Klimatycznego
przy Prezydium PAN
o uwzględnieniu wyzwań klimatycznych
w działaniach po powodzi we wrześniu 2024 roku

W dobie postępującego globalnego ocieplenia zdarzenia ekstremalne związane z zaburzeniami obiegu wody (opady nawalne, powodzie i susze) stają się częstsze i bardziej dotkliwe niż w przeszłościⁱ, uderzając w mieszkańców i gospodarkę. Katastrofalna powódź, która dotknęła południe Polski we wrześniu 2024 roku, była skutkiem ekstremalnych opadów. Prawdopodobieństwo tego i podobnych mu zjawisk, w wyniku zmiany klimatuⁱⁱ, i przy intensywności nasilającej się ze wzrostem temperatury, wzrosło dwukrotnie. Jeśli nie podejmiemy natychmiastowych działań dla redukcji antropogenicznych emisji CO₂, prawdopodobieństwo podobnych zdarzeń, będzie – wraz ze wzrostem temperatury – szybko narastać. Narastać będzie również wielkość strat wskutek coraz liczniejszych i bardziej złożonych zagrożeń. Niewłaściwa adaptacja do większej częstotliwości bardziej intensywnych opadów, czyli m.in.: gospodarka przestrzenna nieuwzględniająca błękitno-zielonej infrastruktury, gospodarka wodna nieuwzględniająca zarządzania zlewniowego i zmian bilansu wodnego zlewni, degradacja krajobrazu i infrastruktura techniczna niedostosowana do zmieniających się warunków, pogłębiają i dalej będą pogłębiać ryzyko występowania wysokich strat powodziowychⁱⁱⁱ.

Jeśli przy odbudowie po katastrofalnej powodzi nie będziemy patrzeć w przyszłość, a stosować rozwiązania z przeszłości, zapominając o zmieniających się i narastających zagrożeniach, nie wykorzystamy szansy na zastosowanie rozwiązań, które w najwyższym możliwym stopniu będą je łagodziły. Konieczna jest oparta na wiedzy zmiana sposobu myślenia o środowisku i przyrodzie, nie jako o przeszkodzie w rozwoju, lecz sprzymierzeńcu w skutecznym zapewnieniu odporności i bezpieczeństwa hydrologicznego oraz żywnościowego i zdrowotnego. Dlatego też wyzwania klimatyczne muszą być uwzględnione zarówno w pilnych działaniach z zakresu odbudowy popowodziowej, jak i przedsięwzięciach strategicznych.

Postulujemy w szczególności:

1. W rozwiązaniach prawnych – szybką i skuteczną zmianę i integrację prawa oraz działań praktycznych w zakresie włączenia adaptacji do zmiany klimatu w takie obszary jak:

1. planowanie przestrzenne – prowadzone obecnie na obszarach wyznaczonych przez granice administracyjne, nie uwzględnia wykraczających poza te granice procesów fizycznych i przyrodniczych;
2. gospodarka leśna – niedostatecznie uwzględnia funkcje ochronne lasów i usługi ekosystemów leśnych, w tym wpływ lasów na bilans wodny zlewni;
3. gospodarka rolna – konieczne jest priorytetowe wdrażanie metod rolnictwa odtwarzającego glebę i strukturę krajobrazu i wzmacniających usługi ekosystemowe na rzecz gospodarki wodnej;
4. gospodarowanie wodami – konieczne jest uwzględnienie retencji krajobrazowej i środowiskowej oraz zintegrowane zarządzanie krajobrazem w skali zlewni z planowaniem przestrzennym;
5. wprowadzanie planów zarządzania ryzykiem powodzi i suszy;
6. skuteczna realizacja wymogów ochrony środowiska;
7. zapewnienie ram prawnych i finansowych dla odtwarzania usług ekosystemowych zgodnie z Rozporządzeniem o Odbudowie Zasobów Przyrodniczych.

2. W rozwiązaniach infrastrukturalnych – poszukiwanie i wykorzystywanie synergii, które można osiągnąć, stosując jednocześnie rozwiązania techniczne i środowiskowe (rozwiązania oparte na przyrodzie – NBS – nature based solutions), przez:

1. połączenie NBS, w tym zagospodarowania lasów, odtwarzania mokradeł, planowania przestrzennego, dobrych praktyk rolniczych i retencji naturalnej i krajobrazowej, z zabezpieczeniami hydrotechnicznymi;
2. systemowe wprowadzenie błękitno-zielonej infrastruktury w miastach i poza nimi;
3. ograniczenie i/lub wycofywanie zabudowy z terenów zalewowych tak, aby unikać strat powodziowych;
4. zmianę funkcji, formy, konstrukcji, lokalizacji lub użytkowania infrastruktury tak, aby minimalizować skutki zalania i zapewnić możliwość skutecznego zarządzania kryzysowego oraz niezbędnego minimum bezpieczeństwa w warunkach zdarzeń ekstremalnych;
5. aktualizację obowiązujących wytycznych projektowych dotyczących budowy infrastruktury (w tym hydrotechnicznej, kanalizacyjnej, komunikacyjnej) z uwzględnieniem najnowszej wiedzy na temat długoterminowych projekcji zmian klimatu i rosnącego ryzyka strat wskutek awarii urządzeń hydrotechnicznych i infrastruktury podczas katastrofalnych epizodów powodziowych;
6. nowelizację obowiązujących aktów prawnych poprzez wprowadzenie przepisów umożliwiających szybszą i systemową adaptację gospodarki wodnej i gospodarki przestrzennej do zmiany klimatu.

Jako Komitet Problemowy ds. Kryzysu Klimatycznego przy Prezydium PAN deklarujemy swoją gotowość włączenia się w prace merytoryczne związane z odbudową i przystosowaniem gospodarki i społeczeństwa do wyzwań klimatycznych.

Uchwała wyraża opinię Komitetu i nie powinna być utożsamiana ze stanowiskiem Polskiej Akademii Nauk (par. 5 ust. 3 Uchwały nr 1/2023 Prezydium PAN w sprawie utworzenia komitetów problemowych i rad przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk na kadencję 2023-2026).

ⁱ IPCC, 2022: Climate Change 2022: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [H.-O. Pörtner, D.C. Roberts, M. Tignor, E.S. Poloczanska, K. Mintenbeck, A. Alegría, M. Craig, S. Langsdorf, S. Löschke, V. Möller, A. Okem, B. Rama (eds.)]. Cambridge University Press. Cambridge University Press, Cambridge, UK and New York, NY, USA, 3056 pp., doi:10.1017/9781009325844. [wróć do tekstu]

^{ii/ iii} Kimutai, J., Vautard, R., Zachariah, M., Tolasz, R., Šustková, V., Cassou, C., Skalák, P., Clarke, B., Haslinger, K., Vahlberg, M., Singh, R., Stephens, E., Cloke, H., Raju, E., Baumgart, N., Thalheimer, L., Chojnicki, B., Otto, F., Koren, G., Philip, S., Kew, S., Haro, P., Vibert, J., Von Weissenberg, A. 2024. Climate change and high exposure increased costs and disruption to lives and livelihoods from flooding associated with exceptionally heavy rainfall in Central Europe. DOI: 10.25561/114694 https://spiral.imperial.ac.uk/handle/10044/1/114694. [wróć do tekstu]