Wyrzeczenia zamiast marzeń. Zmiana klimatu kształtuje przyszłość dzieci

O jakości naszego życia decyduje ogromna ilość czynników, z których część oddziałuje na nas już podczas życia płodowego, jak na przykład smog (Bové i in., 2019). Zdrowie i sprawność fizyczna zależą w dużej mierze od tego, jak wyglądało nasze dzieciństwo. Choć rodzice mogą robić wszystko, co w ich mocy, żeby zadbać o swoje dzieci, to nie są w stanie całkowicie ochronić ich przez setkami zagrożeń wynikających ze złego stanu środowiska naturalnego. Sumarycznie czy w pojedynkę, mogą one rujnować zdrowie dzieci, zmniejszając w ten sposób ich szansę na długie, zdrowe życie. Raport „Wpływ zmiany klimatu na zdrowie dzieci” to kolejne opracowanie, które ma na celu zwrócenie uwagi na ten problem, tym razem w kontekście Polski.

Katastrofy naturalne i długotrwały stres

Jednym ze skutków ubocznych opieszałej polityki dekarbonizacyjnej jest rosnące zagrożenie katastrofami naturalnymi. Zwiększenie częstotliwości występowania czy natężenia gwałtownych zjawisk, takich jak huragany lub powodzie, oznacza wzrost prawdopodobieństwa utraty życia (np. utonięcia) a także zdrowia (np. uszkodzenia ciała, zakażenia chorobami zakaźnymi poprzez zanieczyszczoną wodę). Zniszczenie domu, śmierć opiekunów lub rozłąka z nimi, mogą doprowadzić do rozwinięcia się zespołu stresu pourazowego, depresji lub zaburzeń lękowych. Badania z udziałem dzieci, które przeżyły huragan Sandy (USA, 2012) pokazały, że były one pięciokrotnie bardziej niż ich rówieśnicy zagrożone wystąpieniem objawów depresji, a ośmiokrotnie – problemami z zasypianiem.

Wpływ długotrwałego stresu jest wiązany m.in. z większym ryzykiem zachorowania na choroby układu krążenia w starszym wieku. Problemy ze zdrowiem psychicznym w dzieciństwie mogą rozciągnąć się także na późniejszy okres życia. Patrząc na statystyki, według których Polska znajduje się na drugim miejscu w Europie pod względem samobójstw osób nieletnich, są to kwestie, których nie można bagatelizować. Tym bardziej, że młodzież w sondażach wyraźnie pokazuje, że stan klimatu bardzo ją niepokoi. Narastający kryzys przyrodniczo-klimatyczny powoduje utratę poczucia bezpieczeństwa, podobnie jak częstsze konflikty, migracje czy zła sytuacja ekonomiczna państwa, do których wzrost temperatury Ziemi może się przyczyniać. Brak stabilności, zarówno w najbliższym otoczeniu, np. na skutek katastrof naturalnych, jak i w społeczeństwie, niekorzystnie wpływa na prawidłowy rozwój dzieci.

Jak czytamy w raporcie:

Nawet sama świadomość dzieci na temat skutków zmiany klimatu i jej konsekwencji w perspektywie życia ich pokolenia wystarczy, aby wywarty został negatywny wpływ na dobrostan psychiczny dzieci i młodzieży.

Wysokie temperatury zagrożeniem dla zdrowia

Wśród zjawisk ekstremalnych szczególnie duży, bezpośredni wpływ na zdrowie dzieci mają fale upałów (o wpływie zmiany klimatu na upały przeczytasz m.in. w Coraz więcej upałów w Polsce, Rekordowa fala upałów w Kanadzie i USA). Wysokie temperatury zwiększają ryzyko przedwczesnego porodu, przedwczesnego pęknięcia błon płodowych, małej masy urodzeniowej i martwego urodzenia. Niska waga urodzeniowa jest odpowiedzialna za prawie 70% zgonów w grupie wiekowej 0–4 lat.

Niektóre badania pokazują także związek wysokich temperatur z większym ryzykiem rozwoju wad wrodzonych, m.in. serca (A. R. van Zutphen i in., 2012, W. Zhang i in., 2019). Noworodki szybko ulegają przegrzaniu, są bardziej narażone na zaburzenie gospodarki elektrolitowej czy udar cieplny. Długotrwałe upały mogą również osłabiać układ odpornościowy małych dzieci, przez co łatwiej ulegają one infekcjom (P. E. Sheffield i in., 2018).

Badania naukowe wskazują również na związek wzrostu średniej temperatury powietrza z częstszym występowaniem kamieni nerkowych u dzieci i choroby Kawasaki (Lin i in., 2017). Oprócz niemowląt, grupą najbardziej zagrożoną przegrzaniem oraz śmiercią z powodu upału, są nastoletni sportowcy. Dodatkowo w gorące, słoneczne dni powstaje – głównie w miastach – więcej ozonu przygruntowego, działającego drażniąco na drogi oddechowe, co wpływa na rozwój oraz zaostrzenie astmy. Długotrwały kontakt, szczególnie w wieku nastoletnim, z ozonem i innymi zanieczyszczenia powietrza, może upośledzać rozwój płuc.

Zanieczyszczone powietrze, woda i żywność

Wśród innych niż zjawiska ekstremalne przyczyn zgonów dzieci, związanych ze stanem środowiska, występują m.in. wady wrodzone i choroby nowotworowe. Chodzi zarówno o czynniki, z którymi stykają się kobiety w ciąży jak i bezpośrednio dzieci. Dzieci, przeliczając na masę ciała, spożywają więcej jedzenia i wody, przez co są bardziej narażone na zanieczyszczenia w nich zawarte.

Rosnące temperatury i wilgotność powietrza sprzyjają np. lepszemu wzrostowi grzybów pasożytujących na zbożach i produkujących mykotoksyny. Problem zwiększania się ilości mykotoksyn w produktach zbożowych jest już obserwowany w niektórych krajach na południu Europy (G. Perrone i in., 2020, M. C. Leggieri i in., 2021). Substancje te mają m.in. działanie rakotwórcze i mutagenne.

Zmiana klimatu, poprzez oddziaływanie na częstotliwość zjawisk ekstremalnych i wysokość średnich temperatur, wpłynie pośrednio także na zwiększenie ekspozycji na toksyczne substancje takie jak trwałe zanieczyszczenia organiczne, pestycydy czy metale ciężkie. Mechanizm jest tu różny – np. zwiększona obecność rtęci w środowisku wynika m.in. z topnienia wieloletniej zmarzliny (Pierre i in., 2018, Zolkos i in., 2020), a pestycydów m.in. ze zwiększonego użycia w odpowiedzi na pojawianie się nowych szkodników upraw czy warunków sprzyjających rozwojowi chorób roślin (Delcour i in., 2015, Taylor i in., 2018). Styczność z tego typu substancjami może prowadzić do zatruć oraz długotrwałych skutków zdrowotnych, takich jak zaburzenia neurologiczne, rozwojowe czy hormonalne. Wiele z nich wpływa również negatywnie na rozwój płodu i/lub jest rakotwórczych.

Na zdrowiu noworodka fatalnie może też odbić się kontakt z niektórymi wirusami czy bakteriami w czasie ciąży. Przykładem jest przenoszony przez komary wirus Zika, mogący spowodować mikrocefalię, a którego zasięg występowania, w związku z rozprzestrzenianiem się gatunków komarów w odpowiedzi na rosnące temperatury Ziemi, coraz bardziej się zwiększa.

Dostępność opieki zdrowotnej

Ważnym aspektem, na który zwracają uwagę autorzy raportu jest dostępność opieki zdrowotnej, która w przypadku występowania zjawisk ekstremalnych może ulegać pogorszeniu. Przykładowo długotrwała fala upałów może doprowadzić do paraliżu szpitali czy przychodni ze względu na ilość przypadków wymagających interwencji (więcej w: Zmiana klimatu niepokoi lekarzy). Taka sytuacja jest szczególnie groźna m.in. dla kobiet w ciąży czy noworodków. Pogarszanie jakości usług publicznych na skutek złożonego wpływu zmiany klimatu to kolejny czynnik destabilizujący porządek społeczny. Przyszłość, w której będą musiały żyć nasze dzieci będzie więc bez zdecydowanych działań ograniczających emisje gazów cieplarnianych przyszłością pełną wyzwań, w której dzieci zamiast spełniać swoje marzenia będą musiały ponosić skutki kryzysu, którego nie wywołały.

Anna Sierpińska

Poza miejscami, gdzie wskazano inne źródła, wszystkie informacje pochodzą z raportu Z. Karaczun i in. „Wpływ zmiany klimatu na zdrowie dzieci”, PKE 2021