Mit: W średniowieczu było cieplej niż dziś

„Ciepłe średniowiecze” – skąd wziął się ten pomysł?

Terminem Średniowieczne Optimum Klimatyczne (Medieval Warm Period, MWP, w nowszej literaturze naukowej używa się też terminu Medieval Climate Anomaly, MCA) zwykło się określać okres od mniej więcej połowy X do połowy XIII wieku. W okresie tym miał panować cieplejszy klimat niż w przeciągu kolejnych kilkuset lat, czyli w okresie zwanym Małą Epoką Lodową (Little Ice Age, LIA), obejmującym umownie czas od początku XVI do połowy XVIII wieku. Oba terminy spopularyzował w latach 60-tych ubiegłego wieku brytyjski klimatolog Hubert Lamb (w artykule “The early medieval warm epoch and its sequel”), a jego perspektywa wciąż kształtuje popularne, współczesne wyobrażenia na temat skali ocieplenia średniowiecznego, i tego jak porównuje się do obecnego, antropogenicznego globalnego ocieplenia.

W swoich badaniach Lamb opierał się głównie na danych pochodzących z obszaru Europy Zachodniej, czasami anegdotycznych i interpretowanych w dość swobodny sposób. Punktem odniesienia dla opracowanej przez niego syntezy historii klimatu ostatniego tysiąclecia była zaś pierwsza połowa XX wieku. W szczególności, często przywoływany w dyskusjach o ciepłym średniowieczu wykres pokazujący zmiany temperatury w ostatnim tysiącleciu został pierwotnie opracowany właśnie przez Lamba i opublikowany w roku 1965.

Choć często prezentuje się go jako przedstawiającego zmiany średniej globalnej temperatury, w wersji oryginalnej wykres Lamba dotyczył temperatury środkowej Anglii, przy czym kształt krzywej oparty był o subiektywną opinię Lamba co do tego jak ciepłe “powinno” być średniowiecze.

Klimat średniowiecza a współczesność

Choć więc mit o wyjątkowo ciepłym średniowieczu ma korzenie w rzeczywistych badaniach klimatologicznych, są to już badania przestarzałe, i to na dwa sposoby:

• Postęp naukowy sprawił, że nasza wiedza na temat klimatu średniowiecza zmieniła się od czasów Lamba.
• Zmienił się sam klimat, a obecna “współczesność” jest dużo cieplejsza niż ta z lat 50-tych i 60-tych XX w. Dla przykładu, średnia roczna temperatura lądów środkowych szerokości geograficzne półkuli północnej – czyli obszaru obejmującego większość Europy, Ameryki Północnej i Azji, których historię klimatyczną znamy najlepiej w ciągu ostatnich 60 lat (od początku lat 60. XX w. do początku lat 20. XX w.) wzrosła o ok. 1,5 °C.

Większość naszej obecnej wiedzy dotyczącej zmian klimatu z ostatniego millenium pochodzi z rozpoczętego w 2008 roku międzynarodowego projektu PAGES 2k. Z przeprowadzonych w ostatniej, trzeciej fazie tego projektu badań wynikają dwa główne wnioski, podsumowane w artykułach „Consistent multidecadal variability in global temperature reconstructions and simulations over the Common Era” oraz „No evidence for globally coherent warm and cold periods over the preindustrial Common Era”

• że współczesna antropogeniczna zmiana klimatu jest pod względem skali bezprecedensowa w porównaniu do zmian naturalnych które miały w miejsce w ciągu ostatnich 2000 lat,
• oraz że w odróżnieniu od obecnego globalnego ocieplenia, wcześniejsze zmiany (naturalne) manifestowały się jako lokalne wahania temperatury. Dla przykładu większość Europy była średnio cieplejsza przed rokiem ok. 1250 (“Średniowieczne Optimum Klimatyczne”) niż w kolejnych stuleciach (“Mała Epoka Lodowa”) jednak zmiany te były natury lokalnej (Wanner i in., 2022).

To, że zmiany te były mniejsze niż obserwowane podczas trwającego obecnie globalnego ocieplenia pokazuje poniższa mapa, przedstawiająca rekonstrukcję różnicy średniorocznej temperatury powietrza pomiędzy Średniowiecznym Optimum Klimatycznym (950-1250 r. n.e.) a trzema ostatnimi dekadami, oparta na informacjach z archiwum danych paleoklimatycznych PAGES 2k.

Ponieważ porównujemy na niej dwa okresy o różnej długości, należy ją interpretować jako dowód na to, że cały umowny 300-letni okres Średniowiecznego Optimum Klimatycznego generalnie nie był cieplejszy od czasów współczesnych ani w skali globalnej, ani nawet lokalnie, niemal na całej powierzchni planety. Porównania dotyczące krótszych, dekadowych okresów pokazałyby miejsca, gdzie w średniowieczu panowały temperatury zbliżone, albo nawet (znacznie rzadziej) cieplejsze niż obecne, jednak w żadnym czasie nie objęły one większości globu.

Ciepła Grenlandia?

Dzięki badaniom paleoklimatologów możemy też przyjrzeć się bardziej szczegółowo miejscom, których nazwy często padają w dyskusjach o średniowiecznym ociepleniu. Najsłynniejszym z nich jest Grenlandia, skolonizowana przez Wikingów w X wieku i opuszczona przez nich w wieku XVI.

Osadnictwo Wikingów w Grenlandii w popularnej świadomości miało być spowodowane bardziej sprzyjającymi warunkami klimatycznymi, a jego koniec miało przynieść nastanie Małej Epoki Lodowej. W rzeczywistości jednak równie istotne, a może i nawet ważniejsze, były uwarunkowania społeczne, polityczne i ekonomiczne, które rządziły życiem średniowiecznych mieszkańców nie tylko samej Grenlandii, ale i szerszego rejonu Północnego Atlantyku pozostającego pod wpływem królestw Norwegii i Szwecji.

Rekonstrukcje paleoklimatyczne oparte na analizie rdzeni lodowych z lądolodu Grenlandii potwierdzają istnienie cieplejszego okresu we wczesnym średniowieczu i późniejszego ochłodzenia, jednak wynikające z nich zmiany temperatury są raczej niewielkie, a ostatnie dekady antropogenicznej zmiany klimatu są najcieplejsze w całym tysiącleciu. Do podobnych wniosków prowadzą również rekonstrukcje zmian temperatury w całej Arktyce i ze średnich szerokości geograficznych półkuli północnej.