Systemy lądowe i zmiana klimatu – specjalny raport IPCC

Z dnia na dzień ekosystemy lądowe podlegają coraz silniejszej presji ze strony człowieka, zarówno z powodu zmiany klimatu jak i naszych bezpośrednich działań. Jednocześnie zatrzymanie ocieplenia klimatu „dużo poniżej 2°C” (zgodnie z postanowieniami Porozumienia paryskiego) będzie możliwe tylko przy redukcji emisji gazów cieplarnianych we wszystkich działach gospodarki – także tych związanych z użytkowaniem terenu (rolnictwem, leśnictwem, produkcją żywności i in.). Najnowszy Specjalny raport IPCC o zmianie klimatu i systemach lądowych poświęcony jest właśnie tym zagadnieniom.

Raport specjalny IPCC to jedno z trzech opracowań, które mają pomóc w przygotowaniu Szóstego raportu podsumowującego (pierwsze z nich ukazało się jesienią 2018, patrz Ocieplenie o 1,5 stopnia – specjalny raport IPCC). Nad dokumentem pracowało 107 specjalistów – wolontariuszy z 52 krajów. Ich rolą było przeanalizowanie ponad 7000 artykułów z recenzowanych czasopism naukowych, przygotowanie ich podsumowania a także… udzielenie odpowiedzi na ponad 28 000 komentarzy i pytań zgłoszonych przez recenzentów.

Pełny tytuł: Climate Change and Land, an IPCC special report on climate change, desertification, land degradation, sustainable land management, food security, and greenhouse gas fluxes in terrestrial ecosystems („Zmiana klimatu i systemy lądowe, specjalny raport IPCC o zmianie klimatu, pustynnieniu, degradacji gleb, zrównoważonym gospodarowaniu gruntami, bezpieczeństwie żywnościowym i przepływach gazów cieplarnianych w ekosystemach lądowych”) stanowi też doskonałe podsumowanie tematyki dokumentu. Dowiadujemy się z niego, że globalne ocieplenie już teraz powoduje nasilanie się susz, erozji gleb, występowania pożarów, a także topnienie wieloletniej zmarzliny i zmniejszanie się plonów. Przy dalszym wzroście temperatur sytuacja będzie się pogarszać, nasilając problem głodu, przyczyniając się do powstawania konfliktów i skłaniając ludność (zwłaszcza terenów międzyzwrotnikowych) do migracji. Z drugiej strony, jak tłumaczy współprzewodniczący III grupy roboczej IPCC (zajmującej się tematem ograniczania zmiany klimatu), Jim Skea:

To, co dzieje się na lądach odgrywa istotną rolę w systemie klimatycznym. Rolnictwo, gospodarka leśna i inne sposoby użytkowania terenu odpowiadają za 23% emisji gazów cieplarnianych związanych z działalnością człowieka. Jednocześnie naturalne procesy zachodzące na lądach pochłaniają prawie 1/3 dwutlenku węgla emitowanego w wyniku spalania paliw kopalnych i innych procesów przemysłowych.

Raport pokazuje, jak rozsądne gospodarowanie gruntami, w sposób pozwalający na podtrzymanie funkcjonowania ekosystemów i produkcji żywności, może pomóc w ograniczaniu problemu zmiany klimatu. Jak zauważa Hans-Otto Pörtner, przewodniczący II grupy roboczej IPCC, zajmującej się następstwami zmiany oraz możliwościami adaptacji:

Ziemie, które już użytkujemy, są w stanie wyżywić ludzkość w zmieniającym się klimacie i dostarczyć biomasy dla energetyki odnawialnej, ale żeby udało się to osiągnąć, konieczne są szybkie i szeroko zakrojone działania w wielu sektorach. Niezbędne są też ochrona i przywracanie ekosystemów oraz różnorodności biologicznej.

Pustynnienie i degradacja gleb

Jednym z najważniejszych problemów, na które zwracają uwagę autorzy raportu, jest pustynnienie i degradacja gleb. W rejonach podlegających pustynnieniu żyje dziś ok. 500 mln osób. Podobnie jak ludność innych obszarów suchych, są one bardziej narażone na zmianę klimatu i zjawiska ekstremalne, takie jak susze, fale upałów i burze piaskowe.

Problem degradacji gleb jest jednak szerszy i występuje także w innych regionach. Wysuszona, wyjałowiona i zanieczyszczona ziemia jest mniej żyzna, co ogranicza możliwości wykorzystania jej pod uprawy oraz zmniejsza jej potencjał do pochłaniania i składowania węgla. Zwiększa to ilość CO₂ w powietrzu, a tym samym nasila zmianę klimatu, która z kolei na różne sposoby intensyfikuje degradację gleb. Badania wskazują, że erozja gleb na polach uprawnych zachodzi dziś od 10 do 100 razy szybciej niż ich tworzenie. Można to zmienić, między innymi stosując znane praktyki rolnicze takie jak wysiewanie międzyplonu. Współprzewodniczący Grupy roboczej ds. narodowych statystyk gazów cieplarnianych, Kiyoto Tanabe, mówi:

Nasze wybory w temacie zrównoważonej gospodarki ziemią mogą nam pomóc ograniczyć, a w niektórych przypadkach odwrócić, te niekorzystne efekty. W przyszłości, która przyniesie intensywniejsze opady deszczu, ryzyko erozji ziem uprawnych wzrośnie. Rozsądne zarządzanie użytkowaniem terenu to sposób, by ochronić społeczności przed zgubnymi skutkami erozji gleb i osunięć gruntów. Nasze możliwości mają jednak granice i w niektórych przypadkach degradacja może być nieodwracalna.

Także Valérie Masson-Delmotte, współprzewodnicząca I grupy roboczej IPCC, zajmującej się fizycznymi podstawami wiedzy o klimacie, ostrzega:

Nowe ustalenia pokazują wzrost zagrożenia niedoborami wody na obszarach suchych, pożarami, niszczeniem wieloletniej zmarzliny oraz niestabilnością systemu produkcji i zaopatrzenia w żywność nawet przy ociepleniu o 1,5°C [względem czasów przedprzemysłowych – przyp. red.]. Przy wzroście temperatury o 2°C zagrożenia związane z degradacją wieloletniej zmarzliny i niestabilnością produkcji żywności są bardzo wysokie.

Zaopatrzenie w żywność

Dobrą wiadomością płynącą z raportu jest, że wysiłki mające na celu ograniczenie zmiany klimatu mogą jednocześnie poprawiać stan gleb i dostęp do żywności, przyczyniając się do likwidacji problemu głodu na świecie. Zmiana klimatu już teraz bowiem wpływa na:

• ogólną dostępność pożywienia (plony i produkcję),
• dostęp do żywności dla poszczególnych osób (ceny i fizyczną dostępność pożywienia, możliwość jego zakupu),
• wykorzystanie (wartość odżywczą produktów, sposoby ich użycia),
• stabilność zaopatrzenia w żywność.

Jak mówi Priyadarshi Shukla, współprzewodniczący III grupy roboczej IPCC, zajmującej się ograniczaniem zmiany klimatu:

W przyszłości zmiana klimatu będzie w coraz większym stopniu odbijać się negatywnie na bezpieczeństwie żywnościowym, poprzez spadek plonów (głównie w tropikach), wzrost cen, zmniejszoną jakość odżywczą produktów i przerwy w łańcuchu dostaw. W poszczególnych krajach skutki będą różne. Z najdrastyczniejszą sytuacją będziemy mieli do czynienia w ubogich krajach Afryki, Azji, Ameryki Łacińskiej i Karaibów.

W raporcie zwrócono uwagę na to, że około 1/3 żywności produkowanej na świecie jest marnowane. Powody tego stanu rzeczy różnią się w poszczególnych krajach, zależnie od stopnia ich rozwoju. Ograniczenie strat żywności jednocześnie zmniejszyłoby emisje gazów cieplarnianych i poprawiło bezpieczeństwo żywnościowe.

Istotny jest również sposób, w jaki żywność jest produkowana. Jak wyjaśnia Debra Roberts, współprzewodnicząca II grupy roboczej:

Niektóre wybory dietetycznie wymagają użycia większych terenów, większej ilości wody i prowadzą do większych emisji gazów cieplarnianych niż inne. Konstruowanie zbilansowanej diety obejmującej żywność pochodzenia roślinnego, np. zboża, warzywa i owoce, oraz żywność pochodzenia zwierzęcego produkowaną w sposób zrównoważony, o niskim śladzie węglowym to znakomite pole do adaptacji i ograniczania zmiany klimatu.

Adaptacja systemów zaopatrzenia w żywność do zmiany klimatu obejmuje między innymi zwiększanie odporności na zjawiska ekstremalne niszczące plony lub utrudniające ich transport, ułatwianie dostępu do żywności na terenach, gdzie produkcja jest niewystarczająca na potrzeby lokalnej społeczności, zmiany w diecie i zapewnianie odpowiedniej różnorodności upraw (tak by z jednej strony ograniczyć degradację gleb a z drugiej zapewnić sobie odporność na niekorzystne warunki meteorologiczne występujące w konkretnym roku) oraz ograniczenie marnowania żywności.

Bardziej wydajny i odporny na zaburzenia system produkcji żywności pozwoliłby nie tylko na zalesianie i powstrzymanie obecnego gwałtownego wymierania gatunków, ale też na wykorzystanie części terenów rolnych do uprawy roślin energetycznych, czyli wykorzystywanej w energetyce odnawialnej biomasy. Wymaga to jednak szybkiego wprowadzania zmian, w przeciwnym przypadku produkcja biomasy wymagać będzie dodatkowych pól i pogodzenie jej z podtrzymaniem produkcji żywności na odpowiednim poziomie będzie stanowić wyzwanie.

Co dalej

Specjalny raport IPCC o ociepleniu o 1,5°C mówił o tym, że powstrzymanie ocieplania się klimatu na poziomie 1,5°C względem epoki przedprzemysłowej, wymagać będzie szeroko zakrojonych zmian we wszystkich dziedzinach działalności człowieka. Raport o zmianie klimatu i systemach lądowych pokazuje konkretnie, jakie rozwiązania wdrożone w rolnictwie, gospodarce leśnej, produkcji żywności i innych sektorach związanych z użytkowaniem terenu mogą pomóc nam w ograniczaniu ocieplenia i przystosowywaniu się do skutków, jakie przynosi. Dobrą wiadomością jest, że wiele z nich sprzyja także realizacji celów zrównoważonego rozwoju, takich jak zmniejszanie głodu, ubóstwa i nierówności społecznych.

Opracowanie IPCC będzie kluczowym dokumentem, do którego odnosić się będą negocjatorzy podczas wrześniowej Konferencji stron Konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych w sprawie zwalczania pustynnienia w New Delhi oraz szczytu klimatycznego COP25, który w tym roku odbędzie się w Santiago, w Chile. Na wrzesień planowana jest również premiera kolejnego raportu specjalnego, tym razem na temat oceanu i kriosfery w zmieniającym się klimacie.

Aleksandra Kardaś na podstawie komunikatu prasowego IPCC

Raport jest dostępny na stronie IPCC.